Ποιός έκαψε τη Σμύρνη;

Στρατής Χαραλάμπους, Υπτγος ε.α.

 

 

Η σημασία της γνωστής φράσης “μια εικόνα ισοδυναμεί με χίλιες λέξεις” επιβεβαιώθηκε περίτρανα τον περασμένο Απρίλιο στη Τουρκία και αποτέλεσε τη θρυαλλίδα για να ξεσπάσει στη γειτονική χώρα “πόλεμος” μεταξύ αρθρογράφων μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδων, συνεπικουρούμενοι από ιστορικούς, με αντικείμενο το δραματικό γεγονός της μεγάλης πυρκαγιάς που κατέστρεψε τη Σμύρνη, στις 13-16 Σεπ 1922 (Nέο Hμερολόγιο).

Συγκεκριμένα σε επεισόδιο της πολεμικής σειράς “The Pacific” (Ειρηνικός), που διαπραγματεύεται τη σύγκρουση Αμερικανών και Ιαπώνων κατά τον Β’ ΠΠ σε παραγωγή Τόμας Χάνκς – Στίβεν Στίλμπεργκ και σενάριο του Έλληνα Γιώργου Πελεκάνου και προβάλλεται στο αμερικανικό κανάλι HBO και παράλληλα στη Τουρκία από το CNBC-E, στις 10 Απριλίου τρέχοντος έτους ερωτηθείς ένας εκ των πρωταγωνιστών ελληνικής καταγωγής πως έφθασε στις ΗΠΑ απάντησε ότι “οι γονείς μου ήλθαν το 1922 από τη Σμύρνη που έκαψαν οι Τούρκοι“. 

Οι διαμαρτυρίες, επίσημες και ανεπίσημες, των Τούρκων οδήγησαν στη ματαίωση προβολής της επίμαχης σκηνής στη Τουρκία και απετέλεσαν την αφετηρία ενός δημόσιου διαλόγου με ιστορικά συμπόσια, ομιλίες, εκδόσεις βιβλίων, εκπομπές στη τηλεόραση και πλήθος άρθρων στα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα. Κεντρικός άξονας του διαλόγου απετέλεσε το θέμα αναζήτησης ευθυνών για τη φωτιά, με τη πλειοψηφία να τις επιρρίπτει σε Έλληνες και Αρμένιους και να προσπαθεί να πείσει τη κοινή γνώμη ότι οι τουρκικές δυνάμεις συνέδραμαν στο έργο της ιδιωτικής πυροσβεστικής εταιρείας. Παρουσιάστηκαν, ίσως για πρώτη φορά, αναθεωρητικές απόψεις από αρθρογράφους εφημερίδων επί του συγκεκριμένου θέματος, οι οποίες προσπαθούν να αναδείξουν τις ευθύνες των τουρκικών δυνάμεων.

Οι αναθεωρητές της τουρκικής επίσημης άποψης, όπως εκφράζεται από το Τουρκικό Ίδρυμα Ιστορίας (Türk Tarih Kurumu) χρησιμοποιούν ως ιστορική πηγή το βιβλίο του επιστήθιου φίλου του Κεμάλ Ατατούρκ, δημοσιογράφου-βουλευτού-συγγραφέα Falih Rıfkı Atay (1897-1971) που εκδόθηκε το 1958 με τίτλο Çankaya (περιοχή της Άγκυρας που ευρίσκεται το προεδρικό μέγαρο), όπου αναφέρει “…σύμφωνα με τις αναφορές που φθάνανε τότε, υπεύθυνοι για τη φωτιά ήταν οι Αρμένιοι. Μόνο αυτοί; Πολλοί λέγανε ότι ο γενειοφόρος Nurretin Paşa ήταν πολύ επιδέξιος. Γιατί καίγανε τη Σμύρνη; Εάν μένανε οι πολυτελείς κατοικίες στο Kordon (παραλιακή ), τα ξενοδοχεία και τα κέντρα διασκέδασης δεν θα γλυτώναμε από τις μειονότητες;”.

H εφημερίδα της αρμενικής κοινότητος της Κων/πολης Agos, με άρθρο της στις 12-9-2008, πολύ νωρίτερα από τη πρόσφατη αναζωπύρωση του θέματος της Μεγάλης Πυρκαγιάς της Σμύρνης (İzmirin Büyük Yangını), επισημαίνει ότι οι κρατικοδίαιτοι Τούρκοι ιστορικοί μέχρι πρόσφατα κατηγορούσαν τον Ελληνικό Στρατό για τη φωτιά. Τελευταία παρατηρείται στροφή και προσπάθεια μετακίνησης της ευθύνης για την έναρξη της φωτιάς, στις 13-14 Σεπ 1922, στους Αρμενίους.

Όπως αναφέρουν οι ιστορικές πηγές, οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες εγκατέλειψαν τη Σμύρνη στις 8 Σεπ, το πρωί της 9 Σεπ μια ίλη ιππικού του τουρκικού στρατού με επικεφαλής τον Λοχαγό Cherefeddin καθώς προχωρούσε από τη Πούντα προς το κονάκι (Διοικητήριο) δέχθηκε επίθεση με χειροβομβίδα που δεν έσκασε αλλά έγδαρε στο μάγουλο το Λοχαγό. Οι Τούρκοι πυροβόλησαν στο βουβό πλήθος και σκότωσαν έναν Αρμένιο, ο επικεφαλής δεν αντέδρασε και φθάνοντας στο διοικητήριο υπέστειλε την ελληνική και ανύψωσε την τουρκική σημαία επισημοποιώντας την κατάληψη της πόλης, παράλληλα οι τσέτες (άτακτοι) του Κιόρ Πεχλιβάν (τυφλός) είχαν αρχίσει το πλιάτσικο και τις λεηλασίες στις χριστιανικές συνοικίες. Την ίδια μέρα τον επισκέφθηκαν οι εκπρόσωποι των συμμάχων για να τον συγχαρούν στους οποίους διηγήθηκε ότι δέχθηκε τρείς φορές επίθεση από Αρμένιους. Δύο χρόνια αργότερα στη δίκη που έγινε στο Λονδίνο, από την αμερικανική εταιρεία καπνού κατά της ασφαλιστικής εταιρείας Guardian ( η πρώτη απαιτούσε αποζημίωση $100 εκατ.) ο ίδιος Λοχαγός κατέθεσε τελείως διαφορετικά “δύο φορές τον πυροβόλησαν με τουφέκι άτομα που δεν είδε και τη χειροβομβίδα την έριξε έλληνας στρατιώτης εν στολή”. Η δίκη έληξε υπέρ της ασφαλιστικής εταιρείας, η απόφαση εκδόθηκε στις 19 Δεκ 1924, θεωρουμένης της πυρκαγιάς ως πολεμικό γεγονός.

Οι ελληνικές και αρμενικές πηγές για τη φωτιά είναι πολλές και αξιόλογες, ιδιαίτερης μνείας αξίζουν το βιβλίο του προξένου των ΗΠΑ George Horton “H μάστιγα της Ασίας” (The Blight og Asia – Ιντιανάπολις 1926 ), το βιβλίο της Αρμένισσας Margaret Housepian “Σμύρνη η καταστροφή μιας Πόλης” (Smyrna the Destruction of a city) και η έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών ” Έξοδος” ( Α-Β τόμοι ) με πλήθος μαρτυρίων και ντοκουμέντων. Μελετώντας τις διάφορες μη τουρκικές πηγές θεωρώ ότι ιδιαίτερη βαρύτητα έχουν οι παρακάτω δύο εκδόσεις :

1. Του Γάλλου ανταποκριτή Rene Puaux της εφημερίδας Le Temps με τίτλο “Les Derniers jours de Smyrna” (O θάνατος της Σμύρνης – Παρίσι 1923). Ο Πυώ επισκέφτηκε τη Σμύρνη το 1919 και την περίοδο της διάσπασης του ελληνικού μετώπου ( 27 Αυγ 1922) εργαζόταν στην εφημερίδα ως υπεύθυνος εξωτερικών ειδήσεων, όπου συγκέντρωνε ανταποκρίσεις ξένων δημοσιογράφων και μαρτυρίες Δυτικών που εγκατέλειψαν τη Σμύρνη. Επισημαίνει ότι η πυρκαγιά εξερράγει στις 13 1400 Σεπ 1922 σε τέσσερις διαφορετικές εστίες στην αρμενική συνοικία (Basmane – σήμερα περιοχή εκθεσιακού κέντρου Σμύρνης), οι άνεμοι φυσούσαν εναλλάξ από Ν, ΝΔ και ΝΑ γεγονός που βοήθησε στην εξάπλωση της φωτιάς προς την ελληνική και φραγκική (ευρωπαϊκή) συνοικία ενώ αντίθετα προστατεύτηκαν η τουρκική και εβραϊκή συνοικία.

Ο Πυώ αναφέρει ότι οι Τούρκοι φθάνοντας στη Σμύρνη απέκλεισαν την αρμενική συνοικία, ακολούθησαν αψιμαχίες εκατέρωθεν και απώλειες κυρίως από την πλευρά των Αρμενίων από τη νύχτα της 09 Σεπ . Ο μεγάλος αριθμός των πτωμάτων και η αποσύνθεση λόγω υπερβολικής ζέστης, ήταν η αιτία που οδήγησε τους Τούρκους να κάψουν την αρμενική συνοικία, προκειμένου να εξαφανίσουν τα πτώματα. Δεν κατάφεραν όμως να ελέγξουν τη φωτιά και έτσι συντελέστηκε η πλήρης καταστροφή της πόλης. Επίσης ο Πυώ καυτηριάζει την αλλαγή στάσης εκ μέρους της Γαλλίας, που άρχισε με την υπογραφή ανακωχής με τη Τουρκία στις 10-3-1921 και επισημοποιήθηκε με τη συμφωνία της Άγκυρας της 20 Οκτ 1921.

Ως αιτία επικαλείται το γεγονός ότι η Γαλλία ήταν ο μεγαλύτερος δανειστής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (60% του δημόσιου Οθωμανικού χρέους).

2. Του καθηγητή Ιωάννου Καραμπλιά, ο οποίος εργάστηκε στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης και στη συνέχεια στο Διδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης , με τίτλο “Το Δράμα της Σμύρνης” ( 1924). Ο καθηγητής έζησε τα γεγονότα και περιγράφει ότι στις 31 Αυγ (13/9 με το Νέο Ημερολόγιο) υπήρχαν τρείς εστίες φωτιάς στην αρμενική συνοικία. Η πρώτη προς τα Βυρσοδεψεία (Ταμπαχανά) , που απειλούσε το άνω τμήμα της ελληνικής συνοικίας και την Αγία Αικατερίνη. Η δεύτερη από το μέσο της αρμενικής συνοικίας, που απειλούσε τον Άγιο Δημήτριο και η Τρίτη από το νότιο άκρο της αρμένικης συνοικίας, περί την αρμενική Μητρόπολη, που απειλούσε τις μεγάλες ταβέρνες και εκείθεν το Φραγκομαχαλά. Ο καθηγητής , με την οικογένεια του και λίγα υπάρχοντα, αισθανόμενος τον κίνδυνο μετακινήθηκε σε τέσσερις τοποθεσίες , φιλικές οικίες και στις 0230 έφθασε στη Πούντα στα βόρεια της πόλης, βγαίνοντας στο μπαλκόνι τις πρωινές ώρες παρατηρούσε τις φλόγες να κατατρώγουν την Γκιαούρ Ιζμίρ και να σβήνουν τις εστίες πολιτισμού και άνθησης της πολυπολιτισμικής Σμύρνης.

Οι Τούρκοι επικαλούνται τις παρακάτω ιστορικές πηγές για να αποσείσουν την ευθύνη από πάνω τους:

α. Την αναφορά του Διοικητού της ιδιωτικής πυροσβεστικής εταιρείας, Paul Greskovic (Σέρβος αυστριακής υπηκοότητας), προς τον πρόεδρο της εταιρείας Mosyo Bono. Στην εν λόγω αναφορά τονίζεται ότι ο τουρκικός στρατός προσπαθούσε να επιβάλλει την τάξη αλλά οι Αρμένιοι και οι Έλληνες, μη θέλοντας να παραδώσουν τα υπάρχοντα τους στους Τούρκους έβαλαν φωτιά. Η μαρτυρία του Greskovıc δεν δύναται να θεωρηθεί αξιόπιστη λαμβανομένου υπόψη ότι το 92% του πλούτου Ελλήνων, Αρμενίων και Ιταλών είχαν ασφαλιστεί στην αυστριακή εταιρεία.

β. Την αναφορά του αμερικανού μηχανικού Mark Prentiss, ο οποίος παράλληλα με τα καθήκοντά του στην ανθρωπιστική οργάνωση Near East Relief (Περίθαλψη για την Εγγύς Ανατολή) ήταν και ελεύθερος ρεπόρτερ των New York Times. Επιστρέφοντας στις ΗΠΑ συνέταξε έκθεση βασιζόμενος στις εμπειρίες του, στην αναφορά του βοηθού προξένου των ΗΠΑ στην Κων/πολη James Leder Park για τις καταστροφές του υποχωρούντος ελληνικού στρατού σε Manısa, Turgutlu (Κασάμπα), Alaşehir και Salıhlı και στο υποθετικό ερώτημα “Γιατί οι Τούρκοι να θέλουν, τέσσερις μέρες μετά την κατάληψη, να κάψουν τη Σμύρνη αφού ήταν δικιά τους;”. O Prentiss επιρρίπτει τις ευθύνες σε Έλληνες και Αρμενίους, η δε αναφορά του βρίσκεται στο τόμο Bristol Papers (Ναύαρχος Bristol, πρέσβης των ΗΠΑ σε Κων/πολη).

Η Margaret Housepian Dobkin, στο βιβλίο της με τίτλο “Σμύρνη 1922- Μια πόλη καταστράφηκε” (1971) , το οποίο οι Times του Λονδίνου επέλεξαν ως βιβλίο της χρονιάς (1971), αναφέρει ότι ο ίδιος ο Prentiss έστειλε τηλεγράφημα στους New York Times, το οποίο έγινε πρωτοσέλιδο στις 18 Σεπ 1922 και κατηγορούνται οι Τούρκοι για τη φωτιά. Η Housepian επιμένει ότι η αναφορά του Prentiss συντάχθηκε κατόπιν πίεσης του Ναυάρχου Bristol.

H στάση του Ναυάρχου και γενικά των ΗΠΑ, για μη ανάμειξη (ουδετερότητα) φαίνεται και από το γεγονός της αρχικής άρνησης του πλοιάρχου Hepbrun (επικεφαλής των πλοίων των ΗΠΑ στο κόλπο της Σμύρνης) να επιτρέψει τη χρήση αμερικανικών πλοίων για τη διάσωση των προσφύγων, παρά την επιμονή του προξένου Horton (έφυγε από Σμύρνη για Πειραιά στις 11Σεπ). Τελικά μετά το ξέσπασμα της πυρκαγιάς νύκτα 13 προς 14 Σεπ επέτρεψε τη χρήση των πλοίων και διεσώθησαν 22.000 πρόσφυγες, παρά την ρητή εντολή του Ναυάρχου Bristol.

γ. Άρθρο του Γάλλου δημοσιογράφου G. Ercole της εφημερίδας Illustration, της 14 Σεπ 1922, όπου επιρρίπτει τις ευθύνες για τη πυρκαγιά στους Αρμένιους και στην απόφαση τους να πεθάνουν παρά να παραδοθούν στους Τούρκους. Πράγματι οι Αρμένιοι από το 1900 είχαν οργανώσει τμήμα του Επαναστατικού Αρμενικού Κομιτάτου υπό τον Τασνάκ (Taşnak) καθόσον οι Αρμένιοι ήταν από τα λίγα έθνη που παρέμειναν υπό οθωμανικό ζυγό. Μετά τη γενοκτονία των Αρμενίων το 1915, αυξήθηκαν οι δραστηριότητες του Κομιτάτου. Σημαντική ενέργεια του ήταν η δολοφονία του μέλους της ηγετικής τριανδρίας του τουρκικού κομιτάτου Ένωση και Πρόοδος και υπουργού της κυβέρνησης των Νεότουρκων (1913) Τααλάτ Πασά, ο οποίος είχε καταφύγει στο Βερολίνο, μετά την ήττα της Τουρκίας στον Α΄ ΠΠ, από τον Αρμένιο Ταυλιριάν. Η εκτέλεση τούτη επέτεινε το μίσος των τούρκων κατά των Αρμένιων.

Οι μαρτυρίες όμως για αποκλεισμό, από την 9η Σεπ, της αρμένικης συνοικίας από τον Νουρεντίν Πασά (Nurretin Paşa) φανερώνει ότι υπήρχε σχέδιο εξόντωσης όλων των Αρμενίων της Σμύρνης.

Ο επικεφαλής καθηγητής της ομάδος Αρμενίας, του Τουρκικού Ιδρύματος Ιστορίας (Türk Tarıh Kurumu) Κεμάλ Τσιτσέκ (Kemal Çiçek) κατηγορεί ευθέως τους Αρμένιους για την έναρξη της φωτιάς, στο βιβλίο δε που θα εκδώσει περιλαμβάνει μαρτυρίες 22 συλληφθέντων Αρμενίων, οι οποίοι είχαν ομολογήσει τότε ότι αυτοί έβαλαν τη φωτιά. Είναι όμως άξιο απορίας πως οι Τούρκοι ιστορικοί ανακάλυψαν τώρα τελευταία τις ομολογίες των συλληφθέντων αρμενίων ενώ μέχρι τώρα κατηγορούσαν, ακόμη και στα σχολικά βιβλία, τον Ελληνικό Στρατό.

δ. Αναφορά του Γάλλου Ναυάρχου Dumesmil, επικεφαλής των Γαλλικών πλοίων στον κόλπο της Σμύρνης, όπου σε συνάρτηση με την αναφορά του Γαλλικού Προξενείου, επιρρίπτει την ευθύνη στους Αρμένιους. Η στάση της Γαλλίας προαναφέρθηκε παραπάνω και επεξηγείται από το Γάλλο δημοσιογράφο Πυώ στο bιβλίο του. Ο Γάλλος Ναύαρχος συναντήθηκε με τον Κεμάλ Ατατούρκ στις 15 Σεπ 1922, διαρκούσης της πυρκαγιάς, στην έπαυλη Κοτζιά στο Κορδελιό (όπου είχε καταλύσει ο Βασιλιάς Κων/νος όταν έφθασε στη Σμύρνη στις 12 Ιαν 1921). Ο Γάλλος Ναύαρχος εξήγησε στον Κεμάλ ότι πρόχειρη έρευνα δείχνει ότι οι Τούρκοι ευθύνονται για τη φωτιά. Ο Κεμάλ απάντησε είχαν πληροφορίες για οργάνωση αρμενικής αντίστασης, απάντησε δε στο αίτημα του Γάλλου για συγκρότηση μεικτής επιτροπής έρευνας ότι απαιτείται άδεια από την Άγκυρα (Εθνοσυνέλευση). Ουδέποτε έγινε η μεικτή επιτροπή, μετά δε μερικές μέρες έστειλε τηλεγράφημα στο Γάλλο Ναύαρχο, όπου επέρριπτε τις ευθύνες σε Έλληνες και Αρμένιους .

Για να καταλάβει κάποιος τη σημασία της καταστροφής της Σμύρνης, όχι μόνο για τους Έλληνες της Ιωνίας και τους άλλους ξένους κατοίκους που ξεριζώθηκαν από τις εστίες των, αλλά και για το υπό σύσταση τουρκικό κράτος, που απώλεσε ένα ισχυρό οικονομικό, εμπορικό και ναυτιλιακό κέντρο θα πρέπει να γνωρίζει τις καταγραφές της εποχής, οι οποίες για τη κύρια πόλη αναφέρουν ότι υπήρχαν 25.000 κατοικίες, 5260 μικρά μαγαζιά, 2553 καταστήματα, 27 εργοστάσια, 449 καφενεία , 66 ταβέρνες, 35 κέντρα διασκέδασης, 27 εστιατόρια, 142 εργαστήρια και 20 ξενοδοχεία.

Ο Κεμάλ έφθασε στη Σμύρνη, επικεφαλής του κυρίου σώματος του τακτικού στρατού, το πρωί της Κυριακής 10 Σεπ, εξέδωσε αμέσως διάταγμα εφησυχασμού των 300.000 χριστιανών της πόλης, το οποίο όμως στην πράξη δεν εφαρμόστηκε. Όπως αναφέρει ο Βασίλης Τζανακάρης στο βιβλίο του “Δακρυσμένη Μικρασία” δεν γνωρίζουμε αν η πυρκαγιά της Σμύρνης άρεσε ή όχι στον Κεμάλ και αν ήταν δικιά του ιδέα η εντολή πυρπόλησης. Ένας από τους αξκούς του, γράφει ο Αλεξάντρ Ζεβακχόφ, θα διηγηθεί στη Μπέρτς Ζόρζ-Γκόλιτς, “…ποτέ δεν είχαμε δει το πρόσωπο του τόσο αλλοιωμένο. Με τραβηγμένα τα χαρακτηριστικά του και έντονο βλέμμα κοιτάζει κατάπληκτος η νίκη του να συρρικνούται“.

Επικειμένων των εορτασμών νίκης στη γειτονική χώρα και των τελετών μνήμης στην Ελλάδα και με αφορμή τη συζήτηση που ανοίχθηκε για την καταστροφή της Σμύρνης, με έναυσμα την επίμαχη σκηνή του αμερικάνικου σήριαλ “The Pacific”, είναι προτιμότερο αντί οι δύο πλευρές να επιμένουν στις γνωστές υποκειμενικές θέσεις για τα ιστορικά γεγονότα της τραγικής περιόδου 1919- 1922 να συσταθούν μεικτές επιτροπές από έγκριτους ιστορικούς των δύο πλευρών και από ξένα κράτη και να μελετήσουν τις ιστορικές πηγές. Τα δύο Γενικά Επιτελεία, ιδιαίτερα το τουρκικό, να επιτρέψουν την έρευνα στα αρχεία των, ώστε να δοθεί μια σαφής και ιστορικά τεκμηριωμένη απάντηση στους απογόνους των προσφύγων, οι οποίοι ξεριζώθηκαν βίαια από τις πατρογονικές των εστίες βλέποντας τα σπίτια τους να λαμπαδιάζουν και να γίνονται στάχτη μαζί με τα υπάρχοντά τους και οι θύμησες χιλιάδων ετών.

Ιδιαίτερα από στρατιωτικής πλευράς να ερευνηθούν τα αμέτρητα πεδία των μαχών, από τα παράλια του Αιγαίου μέχρι το Σαγγάριο ποταμό, να εντοπισθούν οι μαζικοί τάφοι και να αποδοθούν οι πρέπουσες τιμές στους χιλιάδες νεκρούς του ηρωικού Ελληνικού Στρατού, ο οποίος αν και πέτυχε σημαντικές νίκες, πολεμώντας ανά τη Βαλκανική από το 1912, οδηγήθηκε στο Σαγγάριο, εν μέσω πολιτικών διενέξεων, διπλωματικών ελιγμών και συμβιβασμών, με αποτέλεσμα να έλθει η ήττα που σήμανε την απαρχή του ξεριζωμού, από τις πατρογονικές εστίες 1,5 εκατομμυρίου προσφύγων.