Οι τοξίνες «πνίγουν» δεκατρείς μεγάλες λίμνες

απο το ΕΘΝΟΣ  12/8/2010



Τοξίνες που εγκυμονούν κινδύνους για τη δημόσια υγεία ανιχνεύει νέα μεγάλη έρευνα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στο νερό και τα ψάρια αρκετών λιμνών της Ελλάδας, όπως η λίμνη Καστοριάς, η Παμβώτιδα, η Μικρή Πρέσπα, η Δοϊράνη, η Ζάζαρη, η λίμνη Πετρών και η Κορώνεια.

Η πολύμηνη μελέτη (που δημοσιεύεται στο έγκριτο, διεθνές περιοδικό «Environmental Toxicology») έθεσε στο μικροσκόπιο τα χαρακτηριστικά 13 λιμνών της κεντρικής και βόρειας Ελλάδας, εντοπίζοντας συγκεντρώσεις τοξινών που μπορεί να καταστούν επικίνδυνες για τον άνθρωπο κατά τη διάρκεια ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων στο νερό ή λόγω της κατανάλωσης ψαριών που ζουν στα επιβαρημένα υδατικά οικοσυστήματα.

Χαρακτηριστικό είναι πως στις λίμνες της Καστοριάς, της Παμβώτιδας, της Μικρής Πρέσπας και της Κορώνειας η συγκέντρωση τοξινών (μικροκυστινών) στη σάρκα των ψαριών που μελετήθηκαν ξεπερνούν την τιμή της επιτρεπόμενης συγκέντρωσης που μπορεί να λαμβάνεται καθημερινά από έναν ενήλικο χωρίς να υπάρχουν τοξικές επιδράσεις σε αυτόν, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας...

Η οικολογική κατάσταση των ελληνικών λιμνών, που αποτυπώνεται στη διδακτορική διατριβή της βιολόγου Θεοδότης Παπαδημητρίου, στο τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, είναι κάθε άλλο παρά ενθαρρυντική. Και στις 13 λίμνες που μελετήθηκαν, ανιχνεύθηκαν συγκεντρώσεις μικροκυστινών, τοξινών δηλαδή που παράγονται από φυτοπλαγκτονικούς οργανισμούς (κυανοβακτήρια), η παρουσία των οποίων είναι συνυφασμένη με το φαινόμενο του ευτροφισμού. Τα δείγματα συλλέχθηκαν το 2007.

Στην Κορώνεια εντοπίστηκαν οι υψηλότερες συγκεντρώσεις, ενώ υψηλές συγκεντρώσεις βρέθηκαν και στα νερά των λιμνών Καστοριάς και Παμβώτιδας, όπως επίσης στη Δοϊράνη, τη Μικρή Πρέσπα, τη λίμνη Πετρών και τη Ζάζαρη. Στον αντίποδα βρίσκονται οι λίμνες Χειμαδίτιδα, Κερκίνη, Λυσιμαχία, Τριχωνίδα και Βεγορίτιδα, ενώ οι χαμηλότερες συγκεντρώσεις μικροκυστινών εντοπίστηκαν στη Βόλβη.

Εκτός από την ποιότητα των υδάτων, η βιολόγος του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων εστίασε και στην ποσότητα τοξινών που περνούν στην τροφική αλυσίδα, μέσα από τα ψάρια του γλυκού νερού. Συγκεκριμένα, μελέτησε 10 αγριοκυπρίνους (ή πεταλούδες - Carassius gibelio) από κάθε λίμνη. Οπως διευκρινίζει η ίδια, επέλεξε αυτό το ψάρι, καθώς θεωρείται από τα πιο ανθεκτικά είδη, που μπορεί να επιβιώσει κάτω από εξαιρετικά ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες, είναι ευρέως διαδεδομένο απ’ την Ιαπωνία έως και την Ευρώπη, ενώ είναι το μοναδικό είδος που υπάρχει στο σύνολο των εσωτερικών ελληνικών υδάτων, γεγονός που το καθιστά οργανισμό - μέτρο σύγκρισης.

ΣυσσώρευσηΑποδείχθηκε πως όλα τα ψάρια συσσωρεύουν ποσότητες μικροκυστινών κυρίως στο συκώτι, αλλά και σε άλλους εδώδιμους (σάρκα) και μη εδώδιμους (νεφρός, εντόσθια, εγκέφαλος) ιστούς τους. Οι τοξίνες συσσωρεύονται στα ψάρια κυρίως διαμέσου της διατροφής τους και δευτερευόντως παθητικά, μέσα από τα βράγχιά τους. Στα ψάρια των λιμνών Κορώνεια, Καστοριά, Παμβώτιδα και Δοϊράνη εντοπίστηκαν οι υψηλότερες συγκεντρώσεις. Ακολουθούν οι αγριοκυπρίνοι από τις λίμνες Τριχωνίδα, Χειμαδίτιδα, Ζάζαρη, Μικρή Πρέσπα και Κερκίνη, ενώ οι χαμηλότερες συγκεντρώσεις εντοπίστηκαν στα ψάρια των λιμνών Βόλβη, Πετρών, Βεγορίτιδα και Λυσιμαχία.

«Καταδεικνύεται η εκτεταμένη παρουσία μικροκυστινών στα υδάτινα οικοσυστήματα της Ελλάδας», υπογραμμίζει η κ. Παπαδημητρίου, εξηγώντας πως «το μεσογειακό κλίμα ευνοεί την αύξησή τους. Οι συγκεντρώσεις που μετρήθηκαν στις ελληνικές λίμνες είναι παραπλήσιες με αυτές άλλων μεσογειακών περιοχών, όπως η Τουρκία και η Πορτογαλία, μικρότερες όμως από αυτές λιμνών της Αυστραλίας και της Βραζιλίας. Οσον αφορά τα ψάρια, συγκεντρώσεις μικροκυστινών έχουν μετρηθεί στη σάρκα διαφόρων ειδών σε λίμνες στην Κίνα, τη Νέα Ζηλανδία κ.α., αν και οι σχετικές μελέτες είναι ελάχιστες».

Διευκρινίζεται πως τα ψάρια που διηθούν το νερό, προκειμένου να συλλέξουν την τροφή τους (όπως ο αγριοκυπρίνος), διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να καταναλώσουν τοξικά κυανοβακτήρια, σε σχέση με άλλα είδη. Το ποσοστό της απορρόφησης μικροκυστινών επηρεάζεται από τη δομή και το μήκος του εντέρου των ψαριών. Η πέστροφα, που έχει μικρού μήκους έντερο, είναι λιγότερο ευαίσθητη στις μικροκυστίνες σε σύγκριση με τα κυπρινοειδή, όπως το Carassius gibelio.

Τι είναι οι μικροκυστίνεςEίναι τοξίνες που παράγονται από τα κυανοβακτήρια, φυτοπλαγκτονικούς οργανισμούς που συναντώνται σε λίμνες, ποτάμια και θάλασσες. Τα επιβαρημένα με μικροκυστίνες υδάτινα συστήματα αποτελούν απειλητικά περιβάλλοντα με τοξική επίδραση για πολλούς οργανισμούς. Η υπέρμετρη αύξησή τους είναι στενά συνυφασμένη με τον ευτροφισμό, την υπερβ ολική δηλαδή παραγωγή φυτοπλαγκτού, που οφείλεται με τη σειρά της σε μεγάλο βαθμό στην αστικοποίηση και στις καλλιεργητικές τεχνικές, που συνεχώς αναπτύσσονται στον ελληνικό χώρο. Ανεπεξέργαστα αστικά λύματα, γεωργικά λιπάσματα και φυτοφάρμακα, σκουπίδια από ανεξέλεγκτες χωματερές συμβάλλουν στον πολλαπλασιασμό των θρεπτικών αλάτων (άζωτο και φώσφορο) σε λίμνες και ποτάμια, με αποτέλεσμα τον ευτροφισμό τους.

Τι πρέπει να προσέχετε
Πηγή μολύνσεων τα νερά και τα ψάρια

Οπως αναφέρει η ερευνήτρια του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, η παρουσία μικροκυστινών στο νερό άρδευσης δημιουργεί πιθανούς κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία, μέσω και των αγροτικών προϊόντων που προορίζονται για κατανάλωση από ζώα και ανθρώπους.

Οι αγρότες, για παράδειγμα, εκτίθενται σε πιθανό κίνδυνο από την εισπνοή σταγονιδίων που περιέχουν τοξίνες κατά τη διάρκεια της άρδευσης ή μέσω της δερματικής επαφής με επιβαρημένο νερό.

Οσον αφορά το πόσιμο νερό, το ασφαλές όριο συγκέντρωσης που έχει θεσπίσει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) είναι 1 μg/L μικροκυστινών. Τα αποτελέσματα των αναλύσεων για τις λίμνες Δοϊράνη, Καστοριά, Κορώνεια, Παμβώτιδα, Πετρών και Ζάζαρη είναι πάνω από αυτή την ασφαλή τιμή.

Την ίδια στιγμή, πολλές λίμνες χρησιμοποιούνται για ψυχαγωγικούς σκοπούς. Για την κατηγορία αυτή ο ΠΟΥ έχει εκδώσει μία σειρά από σχετικές οδηγίες, κατηγοριοποιώντας τα ψυχαγωγικά νερά ως χαμηλού, ενδιάμεσου και υψηλού κινδύνου.

Οι συγκεντρώσεις στις λίμνες Χειμαδίτιδα, Κερκίνη, Λυσιμαχία, Τριχωνίδα, Βεγορίτιδα και Βόλβη δεν θέτουν κανένα κίνδυνο για δυσμενείς επιδράσεις στην υγεία.

Αντίθετα, στις λίμνες Δοϊράνη, Μικρή Πρέσπα, Πετρών και Ζάζαρη ενυπάρχει χαμηλός κίνδυνος, ενώ στις λίμνες Καστοριά, Κορώνεια και Παμβώτιδα μετρήθηκαν συγκεντρώσεις που θέτουν κίνδυνο για δυσμενείς επιδράσεις στην υγεία.

Ο αγριοκυπρίνος έχει μικρή εμπορική αξία στην Ελλάδα, αλλά θεωρείται μέρος της διατροφής πολλών χωρών της Ευρώπης.

Η κ. Παπαδημητρίου υπολόγισε την εκτιμώμενη ημερήσια ποσότητα μικροκυστινών που λαμβάνει ένας ενήλικος άνθρωπος βάρους 60 κιλών, μέσω της καθημερινής διατροφής του με 300 γραμμάρια μυϊκού ιστού ακριοκυπρίνου.

Στις λίμνες Καστοριάς, Παμβώτιδας, Κορώνειας και Μικρής Πρέσπας η συγκέντρωση τοξινών στα ψάρια ξεπερνά την ποσότητα που μπορεί να λαμβάνει καθημερινά ένας ενήλικος, χωρίς να κινδυνεύει με τοξικές επιδράσεις, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (0.04 μg/Kg βάρος σώματος/ημέρα).

«Είναι πιθανόν να υπάρξει σημαντική απειλή της ανθρώπινης υγείας εάν ένας ενήλικος άνθρωπος καταναλώνει καθημερινά 300 γραμμάρια αγριοκυπρίνου από τις παραπάνω λίμνες», υπογραμμίζει η ερευνήτρια προσθέτοντας πως «αν θεωρήσουμε την τιμή του Παγκόσμιου Οργανισμού ως συνιστώμενο όριο για έναν υγιή ενήλικο, τότε τα παιδιά και οι ηλικιωμένοι είναι πιθανόν να βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο».

Στοιχεία
Οι επικίνδυνες και οι ακίνδυνες λίμνες

Στο κόκκινο:

• Κορώνεια: εντοπίστηκαν οι υψηλότερες συγκεντρώσεις μικροκυστινών. Την περίοδο 1985-1995 μετατράπηκε από εύτροφη σε υπερεύτροφη, ενώ έπεσε δραματικά η στάθμη του νερού. Το 2002 ξηράνθηκε και την περίοδο 2003-2004 χαρακτηρίζονταν από μη προβλέψιμες πληθυσμιακές εκρήξεις τοξικών φυτοπλαγκτονικών οργανισμών. Ακολούθησαν μαζικοί θάνατοι πουλιών και ψαριών.
• Λίμνη Καστοριάς: είναι μία αστική λίμνη που μέχρι το 1995 δέχονταν αστικά απόβλητα. Η άνθηση των κυανοβακτηρίων είναι συνηθισμένο φαινόμενο, ενώ οι μικροκυστίνες αποτελούν χαρακτηριστικό συστατικό του νερού της λίμνης. Για πρώτη φορά κυανοτοξίνες στη λίμνη, παρατηρήθηκαν το 1987.
• Παμβώτιδα: τις τρεις τελευταίες δεκαετίες το τροφικό της επίπεδο έχει αλλάξει λόγω της έντονης ανθρωπογενούς δραστηριότητας (άρδευση, απόθεση αστικών λυμάτων), αν και αποτελεί διεθνώς ένα πολύ σημαντικό οικοσύστημα με μεγάλη βιοποικιλότητα.

Στο πράσινο:

• Βόλβη: μαζί με την Τριχωνίδα καταγράφουν τις μικρότερες συγκεντρώσεις μικροκυστινών. Η μείωση, ωστόσο, των εισροών οδήγησε σε ανεπιθύμητη αύξηση των κυανοβακτηρίων.
• Τριχωνίδα: η μεγαλύτερη φυσική λίμνη στην Ελλάδα έχει μεγάλη οικολογική και οικονομική σημασία. Από το 2004 έχει μετρηθεί μικρός όγκος κυανοβακτηρίων.

Συγκεντρώσεις μικροκυστινών έχουν ανιχνευθεί σε ψάρια διαφόρων χωρών:

• Λίμνη Ammersee, Γερμανία - στο ψάρι Coregonus lavaretus L
• Λίμνη Jacarepagua, Βραζιλία - στο ψάρι Tilapia rendalli
• Δυτικός Κόλπος της Φινλανδίας - στο ψάρι Platichthys flesus
• Λίμνη Taihu, Κίνα - στο ψάρι Hypophthalmichthys molitrix
• Λίμνη Rotoiti, Νέα Ζηλανδία - στο ψάρι Oncorhynchus Mykiss

Η ΛΙΣΤΑ ΜΕ ΤΙΣ ΛΙΜΝΕΣ

• Τριχωνίδα
• Λυσιμαχία
• Παμβώτιδα
• Μικρή Πρέσπα
• Βεγορίτιδα
• Καστοριά
• Ζάζαρη
• Πετρών
• Χειμαδίτιδα
• Κορώνεια
• Βόλβη
• Δοϊράνη
• Τεχνητός ταμιευτήρας νερού Κερκίνης

ΓΙΑΝΝΗΣ ΦΩΣΚΟΛΟΣ

ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ
Ανάγκη η θωράκιση

Η παρουσία των μικροκυστινών στα υδάτινα οικοσυστήματα αποτελεί σημαντικό κίνδυνο για τους υδρόβιους οργανισμούς, όπως επίσης για τους καταναλωτές. Στις λίμνες και τα ποτάμια της Ελλάδας έχουν καταγραφεί περί τα 160 είδη ψαριών. Μεταξύ αυτών υπάρχουν πολλά σπάνια ή απειλούμενα με εξαφάνιση είδη, των οποίων ο πληθυσμός έχει μειωθεί πάρα πολύ. Στις περισσότερες των περιπτώσεων -αν όχι σε όλες- οι αιτίες για την υποβάθμιση του υδάτινου αυτού πλούτου είναι ανθρωπογενείς. Είναι επιτακτική ανάγκη η προστασία του υδάτινου δυναμικού της χώρας.

* Ιωάννης Λεονάρδος Αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων